Doorpakken naast doorpraten

Laten we nu werk maken van Digitale Geletterdheid op school

Onlangs zijn er drie opiniestukken gepubliceerd over Digitale Geletterdheid en ICT op school (links onderaan dit artikel). In Trouw schreef Maarten Naaijkens over het gebrek aan ICT kennis en kunde in het curriculum, Micha Wertheim schreef in de Volkskrant zijn zorgen over de invloed van Big Tech op onze jongeren en de negatieve rol die scholen daarin kunnen spelen, en Bas Hummel schreef een reactie op Wertheims stuk over het belang van Digitale Geletterdheid in het onderwijs. Wat alle drie gemeen hebben is de zorg over ICT en onze jongeren. Met de conceptkerndoelen Digitale Geletterdheid ligt er nu wel de mogelijkheid om iets aan die zorg te doen.

De conceptkerndoelen Digitale Geletterdheid voor het po en vo onderbouw zijn sinds maart 2024 definitief. 'Concept' betekent dat ze nog formeel moeten worden goedgekeurd door de minister, maar ze veranderen niet meer. Dit is het. Dit is waar we de komende jaren wat betreft Digitale Geletterdheid mee aan de slag moeten. Nu is het zaak de kerndoelen op school te concretiseren. Het is tijd om door te pakken in plaats van alleen door te praten. En daar hebben we iedereen bij nodig.

Doorpraten

Wertheim geeft in zijn stuk aan dat schermen slecht voor jongeren zijn. Om ons te wapenen tegen de verslaving gebracht door Big Tech, moeten we niet aan de voorkant deze schermen minimaliseren en dan aan de achterkant via onderwijs het weer binnenlaten. Wertheim heeft het over het gebrek aan effectiviteit van ICT op het leerproces, over cognitieve luiheid door AI, en de sociaal maatschappelijke problemen door bijvoorbeeld Whatsapp.

Hummel praat daarentegen over de noodzakelijk kennis over de digitale wereld waar je, in sommige gevallen, apparaten voor nodig hebt om het eigen te maken. Hij maakt zich zorgen over de Digitale Geletterdheid van onze jongeren. Dit is voor Wertheim een blinde vlek in zijn betoog. Hij kijkt vooral naar het effect van ICT op het leerproces en de sociale ontwikkeling van het kind. Hij bekritiseert ICT als middel. Hummel verdedigt ICT als doel. Beide hebben gelijk.

Hummel kan meer ICT in de les adviseren maar zonder de waarschuwingen van Wertheim lopen leerlingen een didactisch en sociaal risico. Wertheim kan geen ICT op school willen maar zonder de punten van Hummel zijn leerlingen niet goed voorbereid op de moderne maatschappij. Wertheim en Hummel delen allebei de fundamentele zorg over de risico's van ICT op onze kinderen en dat onderwijs een belangrijke rol speelt in hun ontwikkeling.

Je ziet het meningsverschil over ICT toestaan of verbieden ook terug in de smartphone discussie. Ik denk dat iedereen het er wel over eens is dat je kinderen en jongeren niet zomaar een telefoon moet geven en zonder belemmeringen of opvoeding gebruik van moeten laten maken. Maar hoe zorgen we ervoor de jongeren verantwoord gebruik gaan maken van smartphones als we ze verbieden en er uiteindelijk één krijgen, en hoe leren we jongeren verantwoordelijk omgaan met de telefoons als we ze wel willen toelaten? Alleen door de concretiseren komen we verder.

Maar hoe dan? Daar gaat het opiniestuk van Maarten Naaijkens over. De managing director op de software engineering school Codam vindt het vreemd dat er wel Latijn, Grieks, Duits en Frans wordt gegeven maar geen programmeerlessen, lessen over kunstmatige intelligentie en andere ICT vaardigheden.

Ik snap de zorg vanuit een school als Codam, maar onderwijs moet balanceren tussen allerlei wensen en eisen vanuit de maatschappij. Duitsland is bijvoorbeeld onze grootste handelspartner. Het vak Duits wegzetten als symboolpolitiek is, naar mijn mening, kortzichtig. Duits is belangrijk. Maar ICT vaardigheden ook. Je hoeft niet bepaalde schoolvakken te bekritiseren om het belang van Digitale Geletterdheid te benadrukken. Het is geen wedstrijd.

Onderwijs is, gelukkig, traag maar zit niet stil. Op dit moment hebben we de conceptkerndoelen Digitale Geletterdheid in het po en vo onderbouw. Er is ruimte gemaakt om aan deze wens vanuit de maatschappij te voldoen. Niet als keuzevak maar als verplichting voor alle leerlingen. Je kunt als school niet meer duiken.

Dit is voor Naaijkens nog niet genoeg: er mist een routekaart, er is geen geschikt lesmateriaal, en er mist 'structurele opleidingscapaciteit'. Die routekaart is ons echter gegeven middels de kerndoelen. SLO gaat het niet duidelijker maken dan dat. SLO wil niet te veel sturen op inhoud en onderwijs (waarschijnlijk vanwege artikel 23). De bal ligt nu bij de scholen.

Maar scholen moeten nog veel meer dan alleen nadenken over de uitvoering van de kerndoelen Digitale Geletterheid (en laten we het nieuwe Burgerschap niet vergeten). Er komen nieuwe examenprogramma's, leerlingaantallen lopen in regio's terug, terwijl in andere nauwelijks nog iemand voor de klas te krijgen is, we hebben PISA scores in de gaten te houden, examens die goed gemaakt moeten worden, een succesvolle werving om de financiering rond te krijgen, en bij elk maatschappelijk probleem is het aan het onderwijs om op zijn minst een belangrijke bijdrage te leveren.

Waar onderwijs vooral behoefte aan heeft zijn experts en instanties die helpen Digitale Geletterdheid vorm te geven. Een school als Codam lijkt mij een belangrijke partner om scholen te ondersteunen. De website van Codam zegt: "Codam is opgericht om het tekort aan digitaal opgeleide mensen aan te pakken, sociale mobiliteit voor economisch achtergestelde jongeren te bevorderen en een meer inclusieve, diverse tech gemeenschap op te bouwen." Het zal Codam in haar missie helpen om onderwijsmateriaal ter beschikking te stellen om de drempel voor scholen en leraren in het bijzonder te verlagen om Digitale Geletterdheid te implementeren of zelfs leraren op te leiden om degelijke Digitale Geletterdheid te geven.

Wertheim, Hummel, en Naaijkens zijn het eens dat ICT een grote invloed heeft of zal hebben op de levens van onze kinderen. Het probleem is dat Digitale Geletterdheid te groot is voor de gemiddelde leraar om er even bij te doen. Iedere leraar kan een onderwerp als digitaal pesten een plek geven in zijn of haar lessen. Maar Digitale Geletterdheid als geheel is te complex om door een individuele leraar te laten doen. Met de kerndoelen weten niet alleen scholen, maar ook derde partijen waar Digitale Geletterdheid op school over moet gaan. Dit zou derde partijen moeten helpen suggesties te doen in het concretiseren van Digitale Geletterdheid – niet “je moet ze leren programmeren” maar “we hebben een modulaire lessenserie gemaakt voor computional thinking, welke leraren willen dit uitproberen?”

Kerndoelen

De kerndoelen zijn nu onderverdeeld in drie domeinen (3D): Praktische kennis en vaardigheden, Ontwerpen en maken, en Wisselwerking tussen digitale technologie, digitale media, de mens en de samenleving. Dit waren er eerst vier (4D): Praktische ICT vaardigheden, Digitale informatievaardigheden, Mediawijsheid, en Computational thinking & programmeren. Naar mijn mening zijn de nieuwe domeinen (3D) vager en oppervlakkiger dan de vier eerdere domeinen (4D), maar in principe omvatten ze dezelfde kennis en vaardigheden (de kerndoelen).

Digitale Geletterdheid is omgaan met apparaten, weten hoe software werkt, en daarmee oefenen. Maar Digitale Geletterdheid is ook kritisch denken, vragen stellen, en discussiëren. Vaak is dan de afwezigheid van ICT een meerwaarde. Al Geletterdheid, bijvoorbeeld, is veelal geen ICT vaardigheid maar een taalvaardigheid. Mediawijsheid gaat niet om de knoppen maar om ethische vraagstukken en de risico's van digitale media. Dat gaat beter en makkelijker via een gesprek of analoog spel dan via Facebook.

Curriculum

Leraren kunnen vol goede bedoelingen aan de slag gaan met de kerndoelen, maar zonder regie en overzicht krijg je hap-snap lessen en beklijft er weinig bij de leerling. Dat kan misschien voor mediawijsheid waar kleinere onderwerpen besproken kunnen worden zoals digitaal pesten, maar bij bijvoorbeeld AI Geletterdheid is er sprake van een stapeling van kennis uit verschillende disciplines. Degelijk onderwijs heeft een kop, een staart, en een duidelijk leerpad.

Voor de implementatie van de kerndoelen Digitale Geletterdheid kunnen scholen twee paden bewandelen: Digitale Geletterdheid als apart vak of Digitale Geletterdheid geïntegreerd in de bestaande vakken. Echter, beide opties hebben regie nodig. Ik richt mij hier vooral op het vo want daar ben ik werkzaam. Ik denk dat het po hier een eigen variatie in kan bedenken zoals het pad van een vakdocent Digitale Geletterdheid of het pad van Digitale Geletterdheid door de leraar zelf.

Het vak Digitale Geletterdheid

Digitale Geletterdheid als apart vak met een eigen docent of docententeam zou net zo functioneren als de bestaande vakken: het creëeren van een wisselwerking tussen voorkennis en het aanbieden van nieuwe kennis met borging middels een leerlijn. Digitale Geletterheid docenten kunnen ook de andere vakken aansturen wanneer deze vragen hebben over Digitale Geletterdheid of de leerlijn bij de leerlingen.

Digitale Geletterdheid als apart vak ontlast de andere docenten zodat ze vooral kunnen kijken welke Digitale Geletterdheid relevant is voor hun vak: Google Earth voor Aardrijkskunde, Word voor Engels. Op deze manier kunnen alle kerndoelen gewaarborgd worden en zorg je voor een groep docenten die de school scherp houdt op Digitale Geletterdheid in de vakken. Digitale Geletterdheid is breed genoeg om 1 lesuur per week in de gehele VO onderbouw zinnig onderwijs te geven. Welke invloed dit heeft op de lessentabel is schoolafhankelijk.

Digitale Geletterdheid geïntegreerd

Het andere pad is Digitale Geletterdheid geïntegreerd in de vakken aan te bieden, maar dit kan niet zonder coördinatie. Iemand moet de regie nemen en overzicht houden. Anders kan er nooit sprake zijn van een leerlijn en degelijk onderwijs. Zo'n coördinator waarborgt dat alle kerndoelen gegeven worden en behouden blijven ook als vakken hun lesprogramma's aanpassen.

Bij integratie binnen de vakken kan je gebruik maken van de expertise in je docententeam. Vaksecties kunnen kerndoelen ‘adopteren’ en borgen. Op deze manier krijgt Digitale Geletterdheid meer betekenis omdat het vak direct voor een inhoudelijke toepassing zorgt. Er is echter wel het risico dat een kerndoel op de plank blijft liggen en iemand dat moet gaan geven.

Reisleiders gezocht

Je hoort vaak bij de mensen die vooraanstaan bij Digitale Geletterdheid dat leraren niet willen, zich niet interesseren. Maar het is, naar mijn mening, de taak van deze voorhoede om een reisleider te zijn die routes wijst en vertelt over de valkuilen en kansen. Klaag niet dat je reizigers zich niet hebben ingelezen, werk met wat je hebt. De reis wekt vaak de interesse, wakkert nieuwsgierigheid aan. Neem ze mee op reis langs concrete paden, concrete bezienswaardigheden en concrete instructie. Luister naar je reizigers en neem hun verhalen mee in de zoektocht daar degelijk ICT onderwijs.

Niet alleen leraren hebben een verantwoordelijkheid in de implementatie van Digitale Geletterdheid in het onderwijs. Specialisaties uit het werkveld zullen hun expertise de scholen in moeten brengen. Niet om precies te vertellen wat scholen moeten doen, niet puur om winst te maken, maar om onderwijs en ICT zo combineren dat lessen waardevol worden. Niet alle AI coaches zijn, bijvoorbeeld, op de hoogte van onderwijsprocessen en didactiek. Zij weten vaak wel meer over de techniek en werking van AI dan de gemiddelde docent. Door te uit te wisselen en te luisteren ontwerp je samen good practices en uiteindelijk degelijk digitaal onderwijs.

Doorpakken

Remco Pijpers heeft het Klaverblad Artificiële Intelligentie bedacht (op basis van Barend Lasts drieslag van AI in het onderwijs): onderwijs met AI, onderwijs over AI, onderwijs verstoord door AI, onderwijs gevormd door AI. Ik zou dit breder willen trekken: onderwijs met ICT (Hummels pleidooi), onderwijs over ICT (Naaijkens vraag), onderwijs verstoord door ICT (Wertheims waarschuwing) en onderwijs gevormd door ICT (de maatschappelijke invloed en betrokkenheid bij ICT op school).

SLO heeft de definitieve conceptkerndoelen gepubliceerd. Nu is het zaak de handen uit de mouwen te steken en voor leraren en schoolorganisaties aan de slag te gaan. Experts en organisaties zullen scholen moeten helpen en ondersteunen in deze zoektocht. Dit gaat verder dan 'je moet ze leren programmeren' of 'ze moeten iets met AI'.

De kerndoelen zijn de maaltijden die zijn uitgeschreven door SLO. Scholen moeten daar recepten voor bedenken met zelf uitgekozen ingrediënten. Scholen hebben bij het koken ondersteuning nodig in zowel de ingrediënten (lesinhoud) en de receptuur (lessen en lessenseries) want ze ontberen vaak de expertise in huis en de tijd om hier zelf degelijk werk van te maken. Die ondersteuning is voor alle lagen van de schoolorganisatie nodig: schoolbesturen voor beleid, secties voor bijdragen aan curriculumontwikkeling, en leraren voor lesontwerp.

Veel scholen zoeken handvatten, ondersteuning, ideeën, suggesties en sparringspartners om de kerndoelen Digitale Geletterdheid vorm te geven. We moeten nu vooral praten over hoe we het concreet kunnen gaan uitvoeren. Ik ben zelf begonnen met het schrijven van een begrippenlijst Digitale Geletterdheid (https://drakenvlieg.substack.com/p/begrippenlijst-digitale-geletterdheid) om scholen te helpen Digitale Geletterdheid meer te concretiseren en keuzes te maken. Marcel Mutsaarts zet in zijn artikel “Gaan we nog een jaar wachten met het aanbieden van AI-geletterdheid…?” uiteen welke elementen behandeld zouden moeten worden over AI (kerndoel 7). Hummel heeft samen met Last een bijdrage geleverd aan het aankomende boek “Maak Samen je Eigen onderwijs” (https://www.maaksamenjeeigenonderwijs.nl/). Dit wordt waarschijnlijk een mooi voorbeeld om de kerndoelen vorm te geven. Maar er is meer nodig. Het is tijd om met elkaar door te pakken. Onderwijs staat namelijk niet stil.

Links:

Micha Wertheimhttps – Maak het hele onderwijs analoog betoogt Micha Wertheim dat helpt tegen de smartphoneproblematiek <https://www.volkskrant.nl/columns-opinie/maak-het-hele-onderwijs-analoog-betoogt-micha-wertheim-dat-helpt-tegen-de-smartphoneproblematiek~baf59eae/>

Bas Hummel – Laten we eindelijk serieus werk maken van digitale geletterdheid <https://www.linkedin.com/posts/bas-hummel_de-essay-van-micha-wertheim-in-de-volkskrant-activity-7334084900880310273-b56A>

Maarten Naaijkens – Opinie: Frans, Latijn: waardevol, zeker. Maar waar blijven de lessen over AI. <https://www.trouw.nl/opinie/opinie-frans-latijn-waardevol-zeker-maar-waar-blijven-de-lessen-over-ai~ba36d0fe/>

Remco Peijpers – Welke perspectieven zijn er op onderwijs en AI? <https://www.linkedin.com/posts/remcopijpers_welke-perspectieven-zijn-er-op-onderwijs-activity-7331182048784576512-6Jn2>

Marcel Mutsaarts – “Gaan we nog een jaar wachten met het aanbieden van AI-geletterdheid voor leerlingen en studenten: nee toch???” <https://www.linkedin.com/pulse/gaan-we-nog-een-jaar-wachten-met-het-aanbieden-van-voor-mutsaarts-prpge/>

SLO – Kerndoelen Digitale Geletterdheid <https://www.slo.nl/publish/pages/21532/slo_conceptkerndoelen_en_toelichtingsdocument_digitale_geletterdheid_opleverversie_dd-29-2-2024-.pdf [PDF]>